Da se nikada ne zaborave: Katarina Ivanović

 Katarina Ivanović bila je jedna od tri slikarke koje su delovale i radile u Srbiji u 19. veku. Katarinu izdavaja i akademsko zvanje i članstvo u preteči Srpske akademije nauka, kao prve žene. Bila je i prva žena koja je unašoj umetničkoj istoriji naslikala istorijsku kompoziciju i portert druge žene. Ova nacionalna heroina, bila je žena u jednom muškom svetu, koja je Srbiji ostavila svoja dela i sredstva da brinu o njima.

Slikarka koja je uvek bila korak ispred      

Katarina Ivanović rođena je 1811. godine u Vespremu (grad u Mađarskoj) od oca Lazara, trgovca i majke Marije. Skoro ceo život je provela u Sekešfehervaru, gradu čije ime znači Beli zamak sa prestolom, mađarskoj drevnoj kraljevskoj prestonici. Među srpskim življem u Ugarskoj, ovaj grad je bio poznat pod imenom Stolni Beograd. 

Kažu da Katarina Ivanović nije dobro govorila srpski jezik. Međutim, to je nije sputavalo da bude veliki patriota, dobrotvor i rodoljub. Odrasla je u maloj srpskoj zajednici u Stonom Beogradu, gde pokazuje izuzetan talenat ka likovnoj umetnosti. Podržana od roditelja a zahvaljujući pokroviteljstvu trgovca Đorđa Stankovića, a zatim poznate mecene grofice Čaki, počinje njeno likovno školovanje. 

Studirala je najpre u Budimpešti, da bi se potom, 1835. godine, upisala na tek otvoreno žensko odeljenje Bečke umetničke akademije. Nakon petogodišnjih studija, u želji da talenat usavršava praktičnim znanjima, obilazi Holandiju, Italiju, boravi u Parizu. Slikarski opus Katarine Ivanović nije obiman, ali ga karakteriše specifičan izraz njenog "kista" iskazan kroz portrete, slike svakodnevnice, istorijske kompozicije, mrtvu prirodu.

Devojka sa slike

Na scenu srpske istorije, Katarina je ušla na velika vrata sa svojih dvadeset pet godina. O njoj u superlativu piše prestonička štampa, posebno se osvrćući na autoportret naslikan 1835. godine u Beču. Autoportet je svoju premijeru doživeo godinu dana kasnije, kada je izložen na bečkoj Akademiji gde se odmah izdvojio. 

Autoportret prikazuje mladu, moderno obučenu ženu sa moderno nameštenom frizurom za to vreme, koja je samosvesna i koja pored toga što sebe predstavlja planeti, samouvereno gleda u posmatrača. Ovim autoportretom, istoričari smatraju da je Katarina iskazala svest o sebi kao umetnici, ali i pokazala neku novu Srbiju, daleku od orijentalnog uticaja pod kojim je bila vekovima. U gradu na "lepom plavom Dunavu", Katarina se družila sa Srbima okupljenim oko Vuka Karadžića, pa i uticaj "bečkih" Srba, njihov nacionalni zarazni naboj treba razumeti kao nastojanje i kulturnog približavanja Evropi. To je bio povod da Katarinu Srbi u Austriji i Ugarskoj proglase i nacionalnom heroinom, iako sam portret nema nikakvih nacionalnih obeležja. 

Pored čuvenog autoporteta, tokom studija u Beču, naslikala je "Srpskog Omira" (Homera) - slepog starca guslara koga slušaju dva Srbina i jedna Srpkinja.

Nacionalna heroina 

Proglašavanje Katarine srpskom nacionalnom heroinom, u mnogome će usloviti njen dalji život.  Svesna očekivanja sunarodnika da narod proslavi svojim "kistom", okreće se stvaranju istorijskih kompozicija. Pošto do tada stečeno znanje nije bilo dovoljno kako bi upešno ostvarila delo koje je srpskom etnosu bilo važno na više nivoa, odlazi na specijalizaciju u Minhen gde ostaje skoro dve godine.

Rezultat ličnih želja i društvenih očekivanja bila je slika "Osvajanje Beograda 1806.", koja je ujedno bila i prva slika istorijske kompozicije koju je u Srba naslikala jedna žena. U centru slike, koja predstavlja scenu iz haotičnog oslobođenja prestonice, nalazi se Uzun Mirko Apostolović, zapovednik vojni u Prvom i Drugom srpskom ustanku, jedan od oslobodilaca Beograda, koji je sa svojom četom kroz Sava-kapiju ušetao u Beograd Turcima iza leđa. Oko Uzun Mirka naslikan je veliki broj likova, što branilaca, što Turaka. Među njima se izdvaja lik žene koja poteže oružje, što je najverovatnije i prvi prikaz žene borca u srpskom slikarstvu. Prva verzija slike nije sačuvana, ali je Ivanovićeva 20 godina kasnije naslikala još jednu verziju. Zanimljivo je da je ovo jedina slika u njenom likovnom opisu koja predstavlja prikaz istorijske scene. 

Katarina Ivanović i Sima Milutinović Sarajlija

Na poziv Beograda, 1846. godine dolazi u Srbiju, gde ostaje godinu dana, boraveći kod Sime Milutinovića Sarajlije, pesnika i učitelja Petra II Petrovića Njegoša. Sima je bio pretpostavljani Ivanu Gunduliću, a i slavni Gete o njemu je pohvalno pisao. Oduševljen njenom lepotom i intelektom, Sarajlija još 1837. godine Katarini Ivanović kao "čestitoj i nadobičnoj ljubiteljki krasnoga znanja"posvećuje spev "Trojesestarstvo" . Stihovi speva opisuju Sarajlijinu naklonost prema talentovanoj devojci:

"Sve pojasa... draži Afroditske

Nek Amore ljupke zabaljkaju,

Nek po harfe žicam' Eolijske

Lahorčići lahko udarkaju;

Al' Serb-vila rada pevakinja

Pazi, cjeni, jošte uzvišava,

Sve što radi njena sestrakinja,

Svoj li život čime dokrašava.

Svuđ je čega, no u Beču nešta,

Što još i Feb dosle ti ne viđe:

"Srb-djevojka kist vladati vješta!'

Je l' to bilo još ikada igđe ?...

Sobom nežna nežno iskraskava

U obliku sve pričerke lica,

Odobrenje znalca izlaskava;

Radosna joj njena rodilica!

Još se trudi, još ozbilja uči,

Da b' iskustvu verha dokučila,

I kad o tom već se tol'ko muči,

Serpstvo i tim, Bog daj! ovjenčala!!

Ove l' pjesne tebi s' posvećaju,

A da s' tobom Serpke nakićaju.."

Izvesno je da su prijateljstvo, a možda i simpatije bile obostrane. Javlja se Katarina i u spisku pretplatnika Sarajlijine knjige o istoriji Srbije, 1837. godine kao obražarka (portretista). Tokom boravka u Siminom domu, Katarina slika Sarajlijin portret, koji kritičari svrstavaju u red najuspešnijih. Da li je ljubav bila uzvraćena ili ne, i ako jeste, koje su to prepreke bile, danas je teško razlučiti. Nikada se nije udavala, bila je iskreno odana umetnosti, a mnogi razlog vide i u njenoj velikoj nimalo skrivanoj naklonosti prema dve decenije starijem Simi Milutinoviću.

Rad na portretima znamenitih Srba i Srpkinja

Tokom boravka u Beogradu, Katarina se uverila da istorijske kompozicije baš i nisu bile omiljene među beogradskom elitom, te se okreće izradi porteta. Portretiše mnoge viđene Beograđane, među njima i kneginju Persidu Karađorđević, koja joj naručuje dve slike. Na ovim portretima, odlučna knegija, predstavljena je u raskošnoj nošnji. Za razliku od slike "Osvajanje Beograda", ovaj portret je doživeo veliki uspeh, zbog čega Katarini stiže nekoliko novih porudžbina.

Oduševljenje prestonicom je kratko trajalo. Došavši u Beograd velikih očekivanja, kao nacionalna heroina i prva žena slikarka, nije naišla na odobravanje i podršku. Razočarana odlazi iz Beograda u Zagreb, gde se kratko zadržava. Naredne tri decenije provodi u Pešti. 

Radovi iz ovog perioda nalaze se u Beču i Pešti. Tako joj Narodni muzej Pešte otkupljuje portret cara Ferdinanda, dok se deo crteža nalazi u zbirci Carske umetničke akademije u Beču. 

Još jedna značajna počast odana joj je za života. Naime, 1876. godine postala je počasni član Srpskog učenog društva, preteče SANU. Ovim priznajem, postala je prva žena akademik u Srbiji. Ako se zna da je u narednim decenijama samo nekolicina žena primljena u redove ove najvažnije umetničke i naučne ustanove, njen izbor je samim tim značajniji. 

Pred kraj životnog veka vraća se u Stolni Beograd, gde stvara uglavnom istorijske kompozicije, slike sa temama iz svakodnevnog života i mrtvu prirodu. Preminula je 22. septembra 1882. godine.

Darovi Narodnom muzeju

Tri godine pre smrti poklanja Narodnom muzeju svojih petnaest slika. Mnogi smatraju da je tim činom u dobroj meri inicirala i osnivanje muzeja. I Matica srpska joj traži slike za svoju zbirku. Pristajući na ove zahteve, testamentom je obezbedila i hiljadu forinti za održavanje zbirke.

U pismu napisanom pred kraj života, obraća se uz zahvalnost sunarodnicima: "Ja, kojoj su dani izbrojani zadovoljno umirem, a Vami Gospodo moja za ljudstvo, za rod mili, za uveličavanje ljubljene domovine Vaše, dug i srećan život želeći, i večnu hvalu Vam za dično mi odlikovanje, jesam… ".

Društvo prijatelja Narodnog muzeja iniciralo je da se njeni posmrtni ostaci prenesu u Beograd, što je i učinjeno 1967. godine. Sahranjeni su na Novom groblju u Aleji narodnih heroja.

Petnaest slika Katarine Ivanović, uključujući i dva autoporteta, danas se čuvaju se u Narodnom muzeju u Beogradu. Portret Anke Nenadović nalazi se u Galeriji Matice srpske u Novom Sadu.